Czy w sytuacji istnienia ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, oświadczenie jednego z małżonków o wyrażeniu zgody na nabycie przez drugiego z małżonków określonego składnika z majątku osobistego w jego majątek osobisty da się podważyć?
Przystępując do wyjaśnienia tej kwestii należy przedstawić to, co z mocy prawa stanowi majątek wspólny małżonków.
Co wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków?
Kwestię tę reguluje art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z powołanym przepisem, z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku wspólnego należą w szczególności:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020 r. poz. 266, 321, 568, 695 i 875).
Przystępując do omówienia kwestii nabycia (w trakcie trwania ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej) przez jednego z małżonków określonego składnika majątku z jego majątku osobistego wprost do tego majątku, powinniśmy wskazać na akceptowane w praktyce notarialnej rozwiązanie.
Polega ono na przyjęciu od małżonka dokonującego nabycia oświadczenia o tym, iż środki pieniężne na składnik majątkowy będący przedmiotem czynności pochodzą z jego majątku osobistego, przy czym drugi z małżonków fakt ten akceptuje.
W efekcie takiego rozwiązania, zgodnie funkcjonujący małżonkowie często zwiększają stan swojego posiadania.
Problemy dotyczące faktycznego pochodzenia środków służących nabyciu konkretnego składnika majątkowego (np. mieszkania) z majątku osobistego w majątek osobisty małżonka, rozpoczynają się wraz z rozluźnianiem się i rozpadem relacji małżeńskiej – gdy małżonkowie stają przed problemem podziału majątku wspólnego.
By udzielić odpowiedzi na pytanie, czy uprzednio złożone oświadczenie małżonka o wyrażeniu zgody na nabycie określonego składnika majątkowego z majątku osobistego drugiego z małżonków w jego majątek osobisty da się „podważyć” – musimy wskazać na istnienie zasady surogacji.
Zasada surogacji
Zgodnie z tą zasadą w majątek osobisty każdego z małżonków wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 33 pkt 10 k.r.o.)
Obecnie obowiązuje więc zasada pełnej surogacji, która w pewnym uproszczeniu polega na tym, że do majątku osobistego małżonka wchodzą wszelkie przedmioty nabyte przez niego ze środków pochodzących z jego majątku osobistego.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 maja 2000 roku, sygn. akt V CKN 50/00 w odniesieniu do art. 33 k.r.o., surogacja to zastąpienie jednego składnika majątku osobistego innym składnikiem.
Surogacja i jej przesłanki
Odnosząc się do przesłanek surogacji, Sąd Najwyższy wskazał, że dla jej zaistnienia:
konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek: po pierwsze, aby to samo zdarzenie spowodowało z jednej strony wyjście określonego przedmiotu z majątku osobistego, a zarazem powodowało nabycie innego przedmiotu majątkowego, a ponadto po drugie, ten nowy przedmiot musi być nabyty w sensie ekonomicznym kosztem majątku osobistego. Surogacja może następować wielokrotnie w odniesieniu do następujących po sobie, kolejnych surogatów.
Dopuszczalna jest zarówno surogacja bezpośrednia – przedmiot nowy w zamian za przedmiot podlegający surogacji, jak i pośrednia – przedmiot nowy nabyty za środki (pieniądze) uzyskane w zamian za przedmiot podlegający surogacji.
Zakres surogacji rozważać należy w szczególności w związku z art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o., co uzasadnia opowiedzenie się za nieco węższą, umiarkowaną interpretacją potencjalnie bardzo szerokiego nowego zakresu surogacji z art. 33 k.r.o. Mianowicie, skoro w myśl przepisu art. 31 § 1 zd. 1 k.r.o. do majątku wspólnego wchodzą także przedmioty nabyte tylko przez jednego małżonka, powstaje konieczność wyraźnego rozgraniczenia, kiedy małżonek nabywa sam dany przedmiot do majątku wspólnego ze środków pochodzących z jego majątku osobistego, a kiedy nabywa go sam z takich samych środków, ale do majątku osobistego.
Ponieważ w razie wątpliwości jako zasadę przyjęto w k.r.o. przynależność do majątku wspólnego, to do majątku osobistego zaliczyć można tylko te przedmioty, co do których istnieje wyraźna podstawa, wynikająca z ustawy lub wyraźnie wskazana w treści czynności prawnej i zgodna z prawem.
W tym ujęciu do majątku osobistego wejdą przedmioty nabyte przez jednego małżonka ze środków pochodzących z tego majątku, które mają charakter wskazany w art. 33 k.r.o. lub jeżeli nie budzi wątpliwości, że taki był cel czynności prawnej lub wola małżonka, wyrażona w chwili jej dokonywania.
Surogacja bez wątpienia nie zachodzi, gdy przedmiot wchodzący w skład majątku osobistego został sprzedany, uzyskane pieniądze zużyte, bądź skonsumowane, a nowy przedmiot, chociażby tego samego rodzaju i o takim samym przeznaczeniu został następnie zakupiony za pieniądze pochodzące z bieżących dochodów małżonka. (por. orzeczenie SN z 18 października 1961 r., IV CR 957/60).
(por. wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 16 listopada 2017 r., sygn. akt XV Ca 613/17, LEX 2521937)
Skutek surogacji
Zgodnie z aktualnym orzecznictwem, skutek surogacji następuje z mocy samego prawa. Nabycie w drodze surogacji nie wymaga zatem ujawnienia w treści czynności prawnej. Do jego osiągnięcia nie jest w szczególności potrzebne oświadczenie woli małżonków.
Działanie surogacji może być jednak zmodyfikowane wolą małżonka, na którego rzecz surogacja ma nastąpić. Mianowicie, małżonek ten może postanowić, że nabyty przedmiot wejdzie w skład majątku wspólnego. Wola uchylenia surogacji musi być wyrażona w tej samej czynności prawnej, przez którą nastąpiło nabycie danego przedmiotu majątkowego.
Powyższe rozważania są o tyle istotne, że w sytuacji podziału majątku wspólnego, przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego małżonków nie podlegają podziałowi.
Podważenie pochodzenia środków przeznaczonych na nabycie określonego składnika majątku
Odpowiadając na pytanie zawarte we wprowadzeniu –
Małżonek chcący „podważyć” pochodzenie środków, które pozwoliły na nabycie konkretnego składnika majątkowego, a który miałby podlegać podziałowi – musi sprostać ciężarowi dowodu w tej kwestii (to jest, że w rzeczywistości pochodzenie środków pozwalających na nabycie określonego składnika majątku było inne, niż majątek osobisty drugiego z małżonków).
Pomocne w tym względzie będą wszelkie dokumenty obrazujące sytuację finansową; ekonomiczną każdego z małżonków. Zaoferowany Sądowi dowód powinien wykazywać, że drugi z małżonków nie byłby w stanie samodzielnie dokonać nabycia określonego składnika majątku.
„Mieszane” pochodzenie środków przeznaczonych na nabycie określonego składnika majątku
w sytuacji, gdy określony składnik majątku, który miałby podlegać podziałowi pochodzi po części z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z majątku wspólnego małżonków, wchodzi on do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty.
(por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 roku, sygn. akt III CZP 45/18)
Czytaj także: Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
